Ο άνθρωπος η κύρια απειλή των ειδών! Η Κρήτη στο επίκεντρο των επιστημόνων που μελετούν τη βιοποικιλότητα

«Η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η ρύπανση και ο ευτροφισμός, η παράκτια ανάπτυξη με τον υπερ-τουρισμό, η κλιματική αλλαγή και τα εισβολικά είδη», αποτελούν τις κύριες απειλές της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων.
Το παραπάνω τονίζει, σε συνέντευξή του στο Cretalive, ο διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας & Υδατοκαλλιεργειών του ΕΛΚΕΘΕ, Δρ. Χρήστος Αρβανιτίδης, με αφορμή τις εκδηλώσεις που οργανώνει στην Κρήτη η ηλεκτρονική Ευρωπαϊκή Υποδομή για τη Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήματα, LifeWatch ERIC.
Το διάστημα από τις 30 Ιουνίου έως τις 03 Ιουλίου, στις εγκαταστάσεις του ΙΘΑΒΒΥΚ, πραγματοποιούνται το Ετήσιο Συνέδριο Ηλεκτρονικής Επιστήμης για τη Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήματα (BEeS) και τη Γενική Συνέλευση.

Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
Τι σημαίνει για την Κρήτη η φιλοξενία ενός τόσο μεγάλου ευρωπαϊκού συνεδρίου για τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα; Πόσο σημαντική είναι η επιλογή του νησιού ως «εργαστήριο» για την έρευνα;
«Το LifeWatch ERIC είναι η μοναδική Ευρωπαϊκή Υποδομή για την έρευνα και τα οικοσυστήματα. Επομένως, η φιλοξενία του ετήσιου Συνεδρίου του από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών (ΙΘΑΒΒΥΚ) του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) είναι ένα σημαντικό γεγονός το οποίο επιβεβαιώνει τους στενούς δεσμούς του Εθνικού Κόμβου LifeWatchGreece αλλά και του Φορέα με την Ευρωπαϊκή Υποδομή και τις πολλαπλές δράσεις της. Το ετήσιο Συνέδριο είναι ο χώρος στον οποίο παρουσιάζονται τα επιτεύγματα της επιστημονικής κοινότητας της Υποδομής, στην οποία συμμετέχουν χιλιάδες επιστήμονες από ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Φέτος, στο συγκεκριμένο Συνέδριο υπάρχει χώρος για μια κοινή δράση όλων των Ευρωπαϊκών Υποδομών οι οποίες εργάζονται στο συστατικό της ζωής της βιόσφαιρας ώστε να αρχίσουν από κοινού συνεργασίες πάνω στο Πλαίσιο Δράσεων για την ΕΝΙΑΙΑ ΥΓΕΙΑ του ΟΗΕ (UN Framework ONE HEALTH). Το νησί της Κρήτης είναι ένα από τα πλέον σημαντικά “εργαστήρια” έρευνας διότι φιλοξενεί ένα μεγάλο εύρος χερσαίων και θαλάσσιων γονιδιωμάτων, ειδών, ενδιαιτημάτων και οικοσυστημάτων, ορισμένα από τα οποία μοναδικά στον πλανήτη, τα οποία προσφέρουν πολλαπλά αγαθά αλλά και οφέλη. Από αυτή την άποψη, η βιοποικιλότητα της Κρήτης είναι σημαντική όχι μόνο για το νησί αλλά και για ολόκληρη την Ήπειρο. Επιπλέον, εξαιτίας της θέσης του στο νότο της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, το νησί αντιμετωπίζει πρώτο αλλαγές από αίτια όπως η κλιματική αλλαγή και τα εισβολικά είδη και η γνώση που αποκτάται είναι καθοριστική για την επιβίωση των πλέον βορειότερων οικουστημάτων, τα οποία αντιμετωπίζουν τέτοιες αλλαγές αρκετά αργότερα.»

Όταν μιλάμε για απειλές στη βιοποικιλότητα της Κρήτης, τι ακριβώς εννοούμε; Υπάρχουν είδη ή περιοχές που κινδυνεύουν περισσότερο;
«Η πλειονότητα των απειλών προέρχεται φυσικά από τον ίδιο τον άνθρωπο. Στις πλέον σοβαρές συνιστώσες αλλαγών της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων, οι οποίες και αποτελούν απειλές μπορούν να ενταχθούν οι εξής: η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η ρύπανση και ο ευτροφισμός, η παράκτια ανάπτυξη με τον υπερ-τουρισμό, η κλιματική αλλαγή και τα εισβολικά είδη. Οι περιοχές στις οποίες επιδρούν οι απειλές αυτές είναι εκείνες που συγκεντρώνουν σημαντική ανθρώπινη δραστηριότητα, για παράδειγμα οι περιοχές με έντονη αγροτική δραστηριότητα, οι λεκάνες απορροής, οι παράκτιες περιοχές και οι λιμένες. Οι απειλές αυτές επηρεάζουν όχι μόνο τα ενδιαιτήματα αλλά και τα βιολογικά είδη, ιδιαίτερα εκείνα που βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας.»

Συχνά ακούμε ότι το κλίμα αλλάζει και αυτό επηρεάζει και τα οικοσυστήματα. Στην πράξη, τι αλλαγές παρατηρείτε εδώ στην Κρήτη; Έχουν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται σημάδια αλλαγής στα θαλάσσια και χερσαία οικοσυστήματα;
«Η κλιματική αλλαγή είναι, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μία από τις κύριες συνιστώσες αλλαγών αλλά όχι και η μοναδική. Επιδρά πάνω στα βιολογικά είδη και τα οικοσυστήματα με ποικιλία συνδυασμών με τις άλλες συνιστώσες, και οι συνδυασμοί αυτοί είναι  συχνά άγνωστοι. Τα αποτελέσματά τους όμως γίνονται αντιληπτά σε όλα τα επίπεδα της βιολογικής οργάνωσης, από το μόριο μέχρι το ενδιαίτημα ή το οικοσύστημα. Η Κρήτη δεν θα μπορούσε φυσικά να αποτελεί εξαίρεση εδώ. Οι επιστημονικές μελέτες δείχνουν σοβαρές αλλαγές τόσο στη δομή όσο και τη λειτουργία αρκετών τοπικών οικοσυστημάτων όπως για παράδειγμα η μείωση των ειδών που φιλοξενούν, η μείωση της παραγωγικότητάς τους, η αδυναμία ορισμένων ειδών να διατηρούν βιώσιμους πληθυσμούς, αλλαγές στο ρυθμό του μεταβολισμού τους, κλπ. Τα άμεσα αποτελέσματα δεν αφορούν μόνο την ίδια τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα αλλά και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες όπως και τα μειούμενα αγαθά και οφέλη. Για παράδειγμα, οι φυσικοί πόροι οι οποίοι μειώνονται όπως και το αντίστοιχο εισόδημα των επαγγελματιών οι οποίοι τους συλλέγουν.» 

Με ποιον τρόπο η τεχνολογία βοηθά σήμερα τους επιστήμονες να παρακολουθούν την κατάσταση της βιοποικιλότητας; Πόσο πιο εύκολη ή πιο ακριβής είναι η δουλειά σας σε σχέση με το παρελθόν;
«Η σύγχρονη τεχνολογία έχει και συνεχίζει να δίνει πολλαπλά εργαλεία στους επιστήμονες για την ανάλυση του μεγάλου όγκου των δεδομένων που συλλέγουν και η οποία προφανώς συντείνει στην παραγωγή της σύγχρονης γνώσης, με ρυθμούς που δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια δεκαετία πριν. Η μαζική ανάλυση των δεδομένων και ειδικότερα εκείνων που παράγονται από πολλαπλούς κλάδους επιστημών είναι ένα από τα σπουδαιότερα πλεονεκτήματα της νέας τεχνολογίας διότι παράγονται ασφαλέστερα συμπεράσματα αλλά και πρωτότυπη γνώση. Εδώ η συνεισφορά του LifeWatch ERIC είναι καθοριστική διότι η τεχνολογία που διαθέτει δύναται να δίνει ταυτόχρονη πρόσβαση σε πολλαπλές πηγές δεδομένων οι οποίες βρίσκονται σε πολλά σημεία του πλανήτη αλλά και σε μεθοδολογίες και εργαλεία ανάλυσης δεδομένων (π.χ. μοντέλα προσομοίωσης). Αυτά τα εργαλεία μπορούν να χρησιμοποιούνται και συνδυαστικά σε κατάλληλα εικονικά περιβάλλοντα έρευνας (virtual research environments), τα οποία διατίθενται μαζί με την αντίστοιχη υπολογιστική δύναμη ώστε οι αναλύσεις να γίνονται γρηγορότερα και ασφαλέστερα. Η διαδικασία αυτή παράγει ένα χώρο στον οποίο οι ερευνητές μπορούν να αποθηκεύουν αλλά και να αναλύουν τα δεδομένα τους τόσο ατομικά όσο και σε συνέργεια με τους συναδέλφους τους.  Σε συνδυασμό με την ανάπτυξη και διάθεση της τεχνολογίας διαδικτύου των πραγμάτων (internet of things) και της τεχνητής νοημοσύνης (artificial intelligence), οι τεχνολογίες που διαθέτει το LifeWatch ERIC δίνουν τη δυνατότητα στους επιστήμονες να παρακολουθούν τη βιοποικιλότητα αλλά και τα οικοσυστήματα σε σχεδόν πραγματικό χρόνο, ιδιαίτερα μέσα από ψηφιακά δίδυμα (digital twins) των βιολογικών ειδών και των οικοσυστημάτων.»

Πόσο ενημερωμένος ή ευαισθητοποιημένος είναι σήμερα ο μέσος πολίτης για θέματα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος; Υπάρχουν δράσεις που απευθύνονται και στο ευρύ κοινό μέσα από το LifeWatch;
«Ο μέσος πολίτης σήμερα είναι περισσότερο ενημερωμένος αλλά και ευαισθητοποιημένος σε θέματα που αφορούν την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων, σε σχέση με πριν δέκα ή είκοσι χρόνια πριν. Η Ευρωπαϊκή Υποδομή  LifeWatch ERIC διαθέτει ειδικά εργαλεία για την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των πολιτών-επιστημόνων αλλά και της κοινωνίας ευρύτερα. Ιδιαίτερα εργαλεία εξυπηρετούν τις ανάγκες των πολιτών-επιστημόνων ώστε να αποθηκεύουν τα ευρείας κλίμακας δεδομένα και την πληροφορία που συλλέγουν. Αυτά τα εργαλεία συνδράμουν ώστε οι πολίτες να είναι αφοσιωμένοι σ’αυτό που κάνουν αλλά και να έχουν την αναγνώριση που τους αξίζει για τις υπηρεσίες που προσφέρουν. Όμως, οι αρνητικές εξελίξεις τόσο στο επίπεδο της οικονομίας όσο και στις γεωπολιτικές αλλαγές συχνά μετατοπίζουν τον ενδιαφέρον των κοινωνικών στρωμάτων μακρυά από τις αλλαγές που παρατηρούνται στη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα αρνητικό για τη διατήρηση δράσεων που οδηγεί στην ανάκαμψή τους όπως για παράδειγμα δράσεις για την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων που επηρεάζονται αρνητικά από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Το τελευταίο επιμηκύνει το χρόνο επίτευξης των στόχων της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα 2030.»    

Με όλα αυτά που συμβαίνουν διεθνώς, πόσο προετοιμασμένη είναι η επιστημονική κοινότητα να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις νέων κρίσεων (π.χ. κλιματικής αλλαγής, ρύπανσης, ακραίων καιρικών φαινομένων) στα οικοσυστήματα της Μεσογείου;
«Όπως τονίστηκε παραπάνω, τόσο η επιστημονική κοινότητα όσο και οι Ευρωπαϊκές Ερευνητικές Υποδομές είναι ιδιαίτερα δραστηριοποιημένες στην παρακολούθηση των αλλαγών που συμβαίνουν στη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα αλλά και στα αίτιά τους. Αυτό που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί είναι η συνδυασμένη δράση των συνιστωσών των αλλαγών και των κρίσεων που συμβαίνουν, διότι είναι πολύ δύσκολο να προσεγγιστούν επιστημονικά. Μια από τις κύριες δυσκολίες είναι η κλίμακα στην οποία συμβαίνουν οι κρίσεις αυτές, η οποία τείνει να αυξάνεται με το χρόνο και στην παρούσα περίοδο οι μεγαλύτερες των κρίσεων συμβαίνουν σε επίπεδο Ηπείρου (π.χ. καύσωνες).  Επίσης, μια άλλη δυσκολία συνίσταται στο ότι οι κρίσεις αυτές μπορούν να συμβαίνουν σε χρόνους ταχύτερους από εκείνους των δυνατοτήτων παρατήρησης που διαθέτουμε αλλά και των χρόνων στη διάρκεια των οποίων τόσο η βιοποικιλότητα όσο και τα οικοσυστήματα μπορούν να ανακάμπτουν. Τα παραπάνω ισχύουν τόσο για τη Μεσόγειο όσο και για την Υδρόγειο. Όλα τα παραπάνω είναι γνωστά στην επιστημονική κοινότητα και οι Ερευνητικές Υποδομές διαθέτουν τα κατάλληλα εργαλεία για να παράγουν γνώση για την αντιμετώπισή τους, όσο αυτό είναι δυνατό. Τα  προαναφερθέντα ψηφιακά δίδυμα (digital twins) όπως και τα εικονικά περιβάλλοντα έρευνας (virtual research environments), αποτελούν τέτοια παραδείγματα. Όμως, το τελικό αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων της επιστημονικής κοινότητας είναι η προσφορά αυτής ακριβώς της γνώσης που αποκτάται από τη δραστηριότητα των μελών της. Από εκεί και πέρα, η αντιμετώπιση των κρίσεων βρίσκεται στα χέρια εκείνων οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων αλλά και τη διαμόρφωση πολιτικών προς εφαρμογή.»