Την ανάγκη προστασίας των σπόγγων στο Αιγαίο αναδεικνύει νέα έρευνα του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών.
Οι δρ. Θάνος Νταϊλιάνης και δρ Βασίλης Γεροβασιλείου, μεταδιδακτορικοί ερευνητές στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών του ΕΛΚΕΘΕ, με αντικείμενο τη θαλάσσια βιολογία και βιοποικιλότητα, εξηγούν στην «Π» πώς οι σπόγγοι συνεισφέρουν σημαντικά στη βιοποικιλότητα των ωκεανών και τη λειτουργία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων.
Στο Αιγαίο έχουν καταγραφεί μέχρι στιγμής περισσότερα από 230 είδη σπόγγων και ο αριθμός συνεχώς αυξάνεται με την ανακάλυψη νέων, με αποτέλεσμα η περιοχή αυτή να κατατάσσεται ανάμεσα στις καλύτερα μελετημένες της Μεσογείου. Όμως, οι επιπτώσεις που επιφέρει η υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος στους οργανισμούς αυτούς είναι ελάχιστα γνωστές.
Η μελέτη τους συνθέτει όλα τα μέχρι στιγμής υπάρχοντα στοιχεία και αξιολογεί τον βαθμό απειλής για τα σημαντικότερα είδη σπόγγων στο Αιγαίο. Η εργασία προσελκύει διεθνές ενδιαφέρον, μιας και θέτει τις βάσεις για την εκτίμηση της ανάγκης προστασίας των σπόγγων σε παγκόσμιο επίπεδο. Δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο επιστημονικό περιοδικό Mediterranean Marine Science με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων της IUCN (Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης), του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το είδος απειλείται
Η IUCN είναι η κύρια αρχή για την καταγραφή και αξιολόγηση της φυσικής προστασίας των ειδών και ο κόκκινος κατάλογος απειλούμενων ειδών που επιμελείται αποτελεί το πιο αξιόπιστο ευρετήριο για την αποτίμηση του βαθμού απειλής φυτών και ζώων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Οι οργανισμοί ταξινομούνται σε εννέα κατηγορίες ανάλογα με την αναγκαιότητα προστασίας βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων που έχει θεσπίσει η IUCN. Λόγω της έλλειψης στοιχείων για την κατάσταση των πληθυσμών τους, οι θαλάσσιοι σπόγγοι δεν συμπεριλαμβάνονταν μέχρι σήμερα στον κατάλογο ενώ ελάχιστοι αναγνωρίζονται ως προστατευόμενοι διεθνώς.
Η καινοτομία της έρευνας έγκειται στην εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN για την αξιολόγηση της αναγκαιότητας προστασίας των σπόγγων. Αυτό γίνεται αξιολογώντας όλα τα διαθέσιμα στοιχεία για την παρουσία τους στις ελληνικές θάλασσες, που περιλαμβάνουν και πολλές προσωπικές καταγραφές των συγγραφέων από πολυάριθμες ερευνητικές αποστολές που έλαβαν χώρα στο Αιγαίο την τελευταία δεκαετία.
Παρελθόν τα σφουγγάρια
Μια κατηγορία σπόγγων που εξετάστηκε ήταν οι σπόγγοι μπάνιου, δηλαδή τα φυσικά σφουγγάρια που χρησιμοποιούνται για την προσωπική υγιεινή και παλιότερα δεν έλειπαν από κανένα νοικοκυριό. Είναι ελάχιστα γνωστό στο κοινό ότι τα σφουγγάρια στο Αιγαίο έχουν σχεδόν εκλείψει και αυτά που διοχετεύονται σήμερα στην ελληνική αγορά αλιεύονται κατά κύριο λόγο στην Καραϊβική.
Οι ερευνητές, αξιοποιώντας τα στοιχεία της αλιευτικής παραγωγής στο Αιγαίο από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, σε συνδυασμό με δεδομένα πρόσφατων ερευνητικών αποστολών, μπόρεσαν να τεκμηριώσουν μια σημαντική μείωση των αποθεμάτων που υπερβαίνει το 90% μέσα στα τελευταία 50 έτη.
Με βάση το εύρημα αυτό, τα τέσσερα είδη εμπορικών σπόγγων του Αιγαίου, που η εκμετάλλευσή τους ήδη ρυθμίζεται από την εθνική νομοθεσία, θα πρέπει εγκαίρως να χαρακτηριστούν ως κινδυνεύοντα σύμφωνα με τα κριτήρια του κόκκινου καταλόγου της IUCN και να υπαχθούν σε κατάλληλο πλαίσιο προστασίας.
Άλλα είδη σπόγγων που αξιολογήθηκαν σχετικά με την κατάσταση προστασίας τους ήταν τα ενδημικά του Αιγαίου, εκείνα δηλαδή που δεν διαβιούν σε καμία άλλη περιοχή του κόσμου. Πρόκειται για επτά είδη, τα οποία στο σύνολό τους χαρακτηρίστηκαν ως ανεπαρκώς γνωστά λόγω των ελάχιστων καταγραφών της παρουσίας τους μέχρι σήμερα.
Όπως επισημαίνει η καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ Ελένη Βουλτσιάδου που πρώτη περιέγραψε κάποια από τα είδη αυτά: «Πρόκειται για σπόγγους που έχουν βρεθεί ελάχιστες φορές μέχρι σήμερα στο Αιγαίο κι έτσι είναι άγνωστο αν υπάρχει ανάγκη να προστατευτούν».
Αντιθέτως, εννέα είδη σπόγγων που περιλαμβάνονται σε διεθνείς συμβάσεις προστασίας της βιοποικιλότητας που έχει υπογράψει και η χώρα μας χαρακτηρίστηκαν ως είδη με ελάχιστη ανάγκη προστασίας στις ελληνικές θάλασσες, καθώς παρουσιάζουν ευρύτατη εξάπλωση σε διαφορετικές περιοχές του Αιγαίου.
Η έρευνα προσδιόρισε ποικίλες απειλές για τους φυσικούς πληθυσμούς σπόγγων στο Αιγαίο. Πιο σημαντική φαίνεται να είναι η άνοδος της θερμοκρασίας της θάλασσας λόγω της κλιματικής αλλαγής, που επηρεάζει περισσότερο τους σπόγγους που ζουν στα ρηχότερα νερά.
Αυτοί οι σπόγγοι εμφανίζουν επιδημίες νέκρωσης που εκδηλώνονται ολοένα και συχνότερα τις τελευταίες δεκαετίες. Τέτοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί σε όλη τη Μεσόγειο και οι ερευνητές εδώ προσθέτουν μια σειρά νέων καταγραφών από τον αιγιακό χώρο. Ανάμεσα στις άλλες υφιστάμενες απειλές για τους σπόγγους είναι και η παράπλευρη αλίευση από συρόμενα αλιευτικά εργαλεία όπως οι τράτες.
Εκτός από τους σπόγγους μπάνιου που αλιεύονταν παραδοσιακά, άλλα είδη σπόγγων έχουν πρόσφατα αρχίσει να υφίστανται εμπορική εκμετάλλευση. Πρόκειται για είδη τα οποία παράγουν πολύπλοκες χημικές ενώσεις που βρίσκουν εφαρμογές στη φαρμακευτική βιομηχανία.
Τα τελευταία χρόνια η αναζήτηση τέτοιων χημικών ουσιών σε θαλάσσιους οργανισμούς βρίσκεται σε άνθιση και οι σπόγγοι είναι η ομάδα που προσελκύει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η αλιεία ειδών βιοτεχνολογικού ενδιαφέροντος έχει ήδη ξεκινήσει σε διάφορες περιοχές του Αιγαίου, χωρίς όμως να καταγράφεται μέχρι στιγμής συστηματικά. Η μελέτη υποδεικνύει την ανάγκη απογραφής των υπάρχοντων αποθεμάτων και δημιουργίας κανονιστικού πλαισίου που θα διέπει την αλιεία τους.
Τα αποτελέσματα της έρευνας του ΕΛΚΕΘΕ καταδεικνύουν τη σημασία τακτικών και εκτεταμένων ερευνητικών αποστολών με στόχο την καταγραφή της βιοποικιλότητας στις ελληνικές θάλασσες. Η θαλάσσια βιοποικιλότητα αποτελεί σημαντικό μέρος του εθνικού πλούτου, παραμένει όμως σε μεγάλο βαθμό άγνωστη.
Ερευνητικά προγράμματα, όπως το έργο “MARISCA – Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός για την Προστασία και Διατήρηση της Βιοποικιλότητας στο Αιγαίο” (Χρηματοδότηση: ΧΜ ΕΟΧ 2009-2014 και Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, επιστ. υπεύθυνος: αναπλ. καθηγητής Στέλιος Κατσανεβάκης) που υποστήριξε τη συγκεκριμένη μελέτη, είναι απαραίτητα για την παρακολούθηση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας στον χρόνο, κάτω από την επίδραση φυσικών και ανθρωπογενών πιέσεων.
Η έρευνα αυτή στο Αιγαίο πέλαγος αποτέλεσε εφαλτήριο για μια ευρύτερη προσπάθεια αποτίμησης του βαθμού απειλής των σπόγγων σε επίπεδο Μεσογείου από την IUCN. Στο συγκεκριμένο εγχείρημα συμμετέχουν περισσότεροι από 30 επιστήμονες από ολόκληρη τη Μεσόγειο οι οποίοι θα συνεδριάσουν το 2019 στις εγκαταστάσεις του ΙΘΑΒΒΥΚ-ΕΛΚΕΘΕ στην Κρήτη προκειμένου να αξιολογήσουν την κατάσταση διατήρησης των πληθυσμών των μεσογειακών σπόγγων, με απώτερο στόχο την αποτελεσματική προστασία και διαχείριση αυτού του μοναδικού θαλάσσιου βιολογικού πόρου.